• ostatnia aktualizacja: 03-12-2024


Pierwsi Żydzi trafili na terenie Prus, tj. Państwa Zakonnego, już w XIII w. Ich obecność obwarowana była jednak wieloma, daleko posuniętymi obostrzeniami. Sytuacja w znaczący sposób zmieniła się dopiero w pierwszej połowie XIX stulecia, za sprawą wpierw Ordynacji Miejskiej z 1808 r., na mocy której umożliwiono objęcie Żydów prawem miejskim, następnie zaś edyktu króla pruskiego Wilhelma III  z 1812 r., który zezwolił na osiedlanie się i wykonywanie rzemiosła (z niewielkimi wyjątkami). Wreszcie w 1847 r. wydana została przez Fryderyka Wilhelma IV ustawa, która przyznawała Żydom prawa niemal identyczne, jak innym poddanym (za wyjątkiem prawa do piastowania  niektórych, wyższych stanowisk w aparacie państwowej administracji, sądownictwa czy policji).

Upraszczając, społeczeństwo żydowskie zamieszkujące Prusy Zachodnie i Wschodnie w XIX w. było w zdecydowanej większości grupą mocno już zasymilowaną i wyemancypowaną. Nie bez znaczenia była tu także stosunkowo dobra pozycja przynajmniej części z żydowskich przedsiębiorców, którzy - zważywszy na charakter gospodarki Prus Zachodnich i Wschodnich - zajmowali się w przeważającym stopniu handlem i spedycją głównie zboża, drewna i produktów drzewnych, a także koni. Większość domów handlowych, jaka powstała w większych i mniejszych miejscowościach Prus Zachodnich oraz Wschodnich już w połowie XIX stulecia, została założona przez kupców żydowskich. Ze względu na bliskość Uniwersytetu w Królewcu, na którego wydziale lekarskim nie było ograniczeń dla studentów żydowskiego pochodzenia, relatywnie wielu było na opisywanych terenach żydowskich lekarzy. 

Dzieje Żydów w Prusach Wschodnich i Zachodnich w pierwszej połowie XX w. jest naznaczona silnie wpierw napływem do tych prowincji tzw. Żydów Wschodnich (Ostjuden), Wielką Wojną, następnie zaś (równolegle..?) rosnącą falą antysemityzmu, prześladowaniami i wreszcie eksterminacją już w okresie III Rzeszy.

W swoich badaniach nad wybranymi zagadnieniami z dziejów Żydów w Prusach Zachodnich i Wschodnich w XIX-XX w. skupiam się na obszarze pozostającym w obrębie niemieckiego obszaru kulturowego, czyli Cesarstwa Niemieckiego (do 1918 r.), następnie zaś Republiki Weimarskiej i Wolnego Miasta Gdańska (do 1939 r.) oraz Rzeszy Niemieckiej (do 1945 r.).

Badane, wybrane zagadnienia:

  • prześladowania ludności żydowskiej w rejencji zachodniopruskiej (Regierungsbezirk Westpreußen) w Prusach Wschocnich (1933-1939)
  • prześladowania i eksterminacja ludności żydowskiej w rejencji kwidzyńskiej (Regierungsbezirk Marienwerder) w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (1939-1945)
  • historie społeczności żydowskich w wybranych miastach Prus Wschodnich (Królewiec, Gąbin, Ostróda, Kętrzyn, Ełk, Olsztyn)
  • żydowskie domy handlowe w Prusach Wschodnich i Zachodnich - przede wszystkim w Królewcu, Elblągu i Gdańsku
  • żydowskie organizacje i kluby sportowe
  • żydowscy studenci i wykładowcy na Technische Hochschule zu Danzig