Gdyby wskazać na obszary badawcze w historii Wolnego Miasta Gdańska (1920-1939), które wciąż czekają na rzetelne opracowanie naukowe, to z całą pewnością wśród nich znalazłaby się historia trzech powiatów ziemskich (Landkreise): Gdańskich Wyżyn (Danziger Höhe), Gdańskich Nizin (Danziger Niederung) oraz Wielkich Żuław (Großer Werder). Uwaga badaczy (nie tylko historyków) skupia się, co nie może dziwić, przede wszystkim na samym Gdańsku, w mniejszym stopniu na Sopocie, a więc dwóch pozostałych powiatach (miejskich: Stadtkreise) wchodzących w skład Wolnego Miasta. To tam skupiało się życie polityczne, gospodarcze, kulturalne i społeczne tego quasi-państewka. Niemniej jednak dzieje "gdańskiego interioru" też są warte uznania i stanowią niezbędny element, by poznać pełny obraz dziejów Wolnego Miasta.

Parę dni temu trafiła w moje ręce praca, która stanowi zbiór cennych informacji o jednym z aspektów historii "gdańskiego interioru" - mianowicie architektury kościelnej.
To rozprawa doktorska Viktora Zirkwitza, aktywnego w Gdańsku w latach trzydziestych i czterdziestych ub.w. architekta. Do jego realizacji zaliczyć można m. in. gmach nowej siedziby wydawnictwa głównego nazistowskiego dziennika w regionie, czyli "Der Danziger Vorposten" (tutaj więcej o tej inwestycji). Tytuł rozprawy: Die bauliche Entwicklung der Dorfkirche von der Ordenszeit bis zur Gegenwart im Gebiet des ehemaligen Freistaates Danzig unter besonderer Berücksichtigung der Kirchen der  Danziger Höhe und Niederung (tłum. Rozwój budownictwa kościołów wiejskich od czasów Zakonu Niemieckiego do współczesności na terenie byłego Wolnego Miasta Gdańska ze szczególnym uwzględnieniem kościołów Gdańskich Wyżyn i Nizin).

Tutaj należy się Państwu słowo wyjaśnienia. Praca pierwotne została obroniona na gdańskiej politechnice w czerwcu 1933 r. (promotorem był znany architekt Hermann Phleps). Rozprawa wyszła drukiem jednak dopiero w 1940 r., a więc po wybuchu wojny i włączeniu Wolnego Miasta do Rzeszy. Stąd w tytule publikacji pojawia się termin "dawnego Wolnego Miasta Gdańska" (dokładnie rzec ujmując, "Wolnego Państwa Gdańska"...). Wpływ propagandy nazistowskiej widać także w umieszczonej na końcu pracy notce o samym autorze. Podano w nim m. in., że autor urodził się w 1897 r. w miejscowości Władysławów (Rosterschütz) w... Okręgu Rzeszy Kraj Warty (!). Władysławów leży w pow. tureckim w Wielkopolsce, ale nie trzeba chyba nikomu przypominać, że Okręg Rzeszy Kraj Warty został utworzony dopiero ... w 1939 r. W 1897 r. była to po prostu jedna z prowincji ówczesnego Cesarstwa Niemieckiego. Tego typu zabiegi są jednak doskonale znane w systemach totalitarnych - wystarczy wspomnieć wpisy w wydawanych po II wojnie światowej dowodach osobistych Polski "ludowej", w której obok np. Wilna widniała adnotacja, że przed wojną był to teren... ZSRR.

Powróćmy jednak do samego Zirkwitza. W latach 1919-1923 studiował architekturę na gdańskiej politechnice, następnie przez cztery lata był asystentem (Privat-Assistent) u prof. Otto Kloepella. Od 1927 r. do 1931 r. był zatrudniony w Urzędzie Budownictwa i Ochrony Zabytków WMG. Następnie otworzył własną działalność zawodową, a w 1933 r. (jak zostało wspomniane) obronił doktorat. W Gdańsku był czynny zawodowo przynajmniej do 1941 r. Jak potoczyły się jego losy w późniejszym okresie - nie udało mi się ustalić (być może ktoś z Państwa dysponuje informacjami na jego temat..?).

Rozprawa Zirkwitza z 1933 r. (wydana w 1940 r.) jest cenna przede wszystkim ze względu na umieszczone w niej zdjęcia, wykonane (wszystko na to wskazuje) w latach 1932-1933. Zdjęcia z tej pracy były już parokrotnie wykorzystywane, ale - jak się wydaje - nie były nigdy prezentowane w jednym miejscu. Należy zresztą nadmienić, że wydana drukiem w 1940 r. rozprawa Zirkwitza doczekała się rozwinięcia wkrótce w postaci osobnej publikacji: Das Dorf um Danzig (1942), w której wykorzystano większość ze zdjęć.

Na fotografiach uwieczniono kościoły z następujących wsi (w kolejności prezentowania poniżej zdjęć):

- Grabiny Zameczek (Herrengrebin), obecnie gm. Suchy Dąb w powiecie gdańskim,
- Bogatka (Reichenberg), obecnie gm. Pruszcz Gdański w powiecie gdańskim,
- Cedry Wielkie (Groß Zünder), obecnie gm. Cedry Wielkie w powiecie gdańskim,
- Kmiecin (Fürstenau), obecnie gm. Nowy Dwór Gdański w powiecie nowodworskim,
- Miłocin (Herzberg), obecnie gm. Cedry Wielkie w powiecie gdańskim,
- Osice (Wossitz), obecnie gm. Suchy Dąb w powiecie gdańskim,
- Ostaszewo (Schöneberg), obecnie gm. Ostaszewo w powiecie nowodworskim,
- Pruszcz Gdańsku (Praust), obecnie gm. Pruszcz Gdański w powiecie gdańskim,
- Trutnowy (Trutenau), obecnie gm. Cedry Wielkie w powiecie gdańskim,
- Wróblewo (Speringsdorf), obecnie gm. Suchy Dąb w powiecie gdańskim.


Zdecydowana większość z uwiecznionych kościołów przetrwała szczęśliwie do naszych czasów, choć stan ich zachowania jest różny.
Zapraszam do oglądania! Szczególnie ciekawie prezentują się zdjęcia lotnicze.