W strukturach Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im. Gdańskiej Macierzy Szkolnej w Gdańsku, która znajduje się na al. gen. J. Hallera 14 w Dolnym Wrzeszczu (www.pbw.gda.pl) funkcjonuje mało (niestety!) znane Muzeum Oświaty Pomorskiej. Podlega ono pod Dział Zbiorów Specjalnych PBW. To niewielka, stała ekspozycja prezentująca m. in. oryginalne meble (ławki szkolne, katedrę nauczyciela), elementarze, przybory do pisania, zdjęcia itd. dotyczące szeroko rozumianej pomorskiej oświaty w XIX i XX w.
Wśród obiektów, które zwróciły moją uwagę podczas ostatniej wizyty w tymże muzeum, było zdjęcie słynnego Gimnazjum Polskiego w Wolnym Mieście Gdańsku. Mowa o gmachu przy obecnej ul. Jana Augustyńskiego 1. Fotografia jest o tyle interesująca, ponieważ prezentuje szkołę od strony południowej (świetnie widać w tle zresztą zabudowania, w tym i kościół, na Zaroślaku!), jeszcze przed rozbudową i modernizacją placówki, która miała miejsce w latach 1936-1939. To właśnie wówczas gmach zyskał formę, w której - tak naprawdę - przetrwał on do dzisiaj.Dzięki życzliwości PBW, a przede wszystkim Kierownik Działu Zbiorów Specjalnych, Pani Marii Golly-Nowak, mogę Państwu zaprezentować wspomnianą fotografię.
Stanowi ona też doskonały pretekst, by przypomnieć historię tego budynku. Budynku, który - jakże by inaczej - pierwotnie był... koszarami.
Dokładna data budowy koszar nie jest znana. Wbrew dotychczasowym przypuszczeniom obiekt powstał dopiero w latach I wojny światowej (wskazuje na to zachowany materiał kartograficzny, a także brak wzmianek o koszarach w wydawanych regularnie do 1914 r. wykazach garnizonu Gdańsk). Koszary były przeznaczone dla jednostki pruskich wojsk łączności, choć nie do końca wiadomo póki co, którego.
W źródłach niemieckich nazywane były koszarami Zaroślak (Kaserne Petershagen), koszarami Gertrudy (Gertrud Kasernement; to od pobliskiego Bastionu Św. Gertrudy) czy koszarami przy Bramie Zaroślak (Kaserne am Petershagener Tor).
Co zaskakujące, sam budynek w latach 1920-1921 najwyraźniej stał pusty, w przeciwieństwie do kilku baraków, które na jego zapleczu powstały wcześniej (pierwsze już na przełomie XIX i XX w.). W największym z nich, który usytuowany był bezpośrednio na tyłach Małej Zbrojowni, funkcjonował krótko przed I wojną światową jako koszary dla kompanii ciężkich karabinów maszynowych 128. Gdańskiego Pułku Piechoty. I to właśnie w nim w latach 1920-1921 funkcjonowały przejściowo poszczególne biura policji kryminalnej (przeniesione z powodu braku miejsca z nieodległego Prezydium Policji), jak np. Urząd ds. Walki z Lichwą (Wucherstelle der Kriminalpolizei) od 24 IV 1921, ponadto komisariat policji ochronnej (Bezirkswache der Schutzpolizei), a także kilka mieszkań służbowych dla funkcjonariuszy policji. W tym kontekście zaskakujące jest, że główny (o stałej konstrukcji) gmach leżących po sąsiedzku koszar był (wszystko na to wskazuje) niewykorzystany.
29 VII 1921 decyzją Międzysojuszniczej Komisji Podziału Mienia Państwowego dawne koszary Petershagen zostały ostatecznie przekazane stronie polskiej. W pierwszej kolejności (tj. z końcem września 1921) w koszarach ulokowano siedzibę Gminy Polskiej, powołanej do życia 21 IV 1921 najważniejszej organizacji Polonii gdańskiej. To właśnie z szeregów tejże organizacji wyszedł pomysł zorganizowania w Gdańsku polskiego, prywatnego gimnazjum. W tym celu 26 XI 1921 powołano do życia Gdańską Macierz Szkolną. 12 XII 1921 wydana została zgoda Senatu WMG na otwarcie polskiego gimnazjum. Gdańska Macierz Szkolna rozpoczęła zakrojoną na szeroką skalę, zarówno w WMG, jak i w Polsce, akcję gromadzenia środków (darowizn) na rzecz realizacji swojego statutowego zadania. W pierwszej połowie 1922 przeprowadzono we wnętrzach dawnych koszar niezbędne prace adaptacyjne i remontowe. Naukę w gmachu rozpoczęto 9 V 1922. Cztery dni później nastąpiło uroczyste otwarcie nowego Gimnazjum Polskiego w Gdańsku (od roku szkolnego 1934/35: Gimnazjum Macierzy Szkolnej w Gdańsku, od roku szkolnego 1935/36: Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego w Gdańsku).
W latach 1936-1939 przeprowadzono rozbudowę i kompleksową modernizację wnętrz gmachu.
Ze względu na napiętą sytuację w Gdańsku, Gimnazjum zawiesiło działalność 29 VIII 1939.
1 IX budynek został zajęty siłą przez oddziały niemieckie, a następnie splądrowany. W pierwszym tygodniu września wykorzystano go m. in. jako miejsce noclegu dla ewakuowanych mężczyzn z Nowego Portu i Wisłoujścia (w związku z bombardowaniem Westerplatte 2 IX). W gmachy zakwaterowano około 3 tys. osób. Od 14 IX do 25 X 1939 w koszarach mieścił się sztab Dowódcy Wojskowego na Gdańsk i Prusy Zachodnie (Militärbefehlshaber Danzig-Westpreußen), który 26 X 1939 przekształcił się w Dowództwo XX Okręgu Wojskowego (Wehrkreis XX) obejmujące swoim zwierzchnictwem całe Pomorze Nadwiślańskie i Kujawy. W rękach Wehrmachtu budynek pozostał do końca II wojny światowej w Gdańsku.
Po zakończeniu działań wojennych i wykonaniu niezbędnych napraw (skala zniszczeń obiektu nie była duża) byłe koszary pełniły od 1945/1946 do 2013 siedzibę placówek edukacyjnych o profilu zawodowo-technicznym. Początkowo pod nazwą Państwowego Liceum Technicznego w Gdańsku (powstałego 1 X 1945; liceum było przypisane do ul. Bialowieskiej 1, w praktyce przeniosło się tam dopiero 1 IX 1946 – do tego czasu tymczasowa siedziba szkoły mieściła się przy ul. Piramowicza 1-2), następnie (od 1947) Gdańskich Technicznych Zakładów Naukowych, Ośrodka Kształcenia Ustawicznego (od 1973), Centrum Kształcenia Ustawicznego Mechaników i Elektryków (od 1975), Centrum Kształcenia Ustawicznego (od 1998), Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Józefa Piłsudskiego (od 2002).
W latach 2013-2014 CKU przeniesiono do nowej siedziby przy al. gen. Józefa Hallera 16/18. Zmianie uległa też (22 IV 2013) nazwa jednostki – powstało Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego Nr 1 w Gdańsku. W latach 2015-2018 przeprowadzono niezbędne prace adaptacyjne i remontowe, by w dawnych koszarach przy ul. Jana Augustyńskiego umieścić departamenty Urzędu Marszałkowskiego do tej pory mające biura m. in. na ul. Długi Targ (planowany termin początku przenosin na ul. Jana Augustyńskiego 1: marzec 2018 r.).
W latach 1945-1949 w budynku funkcjonowało kino „Światowid”. 7 X 1957 na dawnych koszarach odsłonięto pamiątkową tablicę poświęconą założycielom, pracownikom i wychowankom Gimnazjum Polskiego.
Czy wiesz, że…
… PBW istnieje ponad 70 lat? Jej początki sięgają 1946 r., kiedy w Sopocie założono Okręgową Bibliotekę Pedagogiczną. Placówka kilkakrotnie zmieniała nazwę i miejsce. Od 1973 r. mieści się w jednym ze skrzydeł dawnej Szkoły Nowoszkockiej na al. gen. Józefa Hallera w Gdańsku-Wrzeszczu.
Jeśli dysponują Państwo informacjami dotyczącymi dawnych koszar Petershagen - proszę o kontakt.
Propozycja cytowania: J. Daniluk, Koszary Petershagen- www.jandaniluk.pl (data dostępu: dd.mm.rrrr).