Prezentowana fotografia, opublikowana pierwotnie w 1910 r. w niewielkim opracowaniu pt. Geschichte des Pionier-Bataillon Fürst Radziwill (Ostpreuß.) Nr. 1, to unikatowa rzecz. Została wykonana dokładnie 16 lutego 1884 r. Prezentuje jeden z najbardziej "zapomnianych" budynków koszarowych w Gdańsku - obiekt, który stoi i dziś, choć po przebudowie ma nieco inną formę. Mimo to, jestem o tym przekonany, są Państwo w stanie go zidentyfikować. To oczywiście gmach przy ul. 3 Maja 9. Po II wojnie światowej mieściły się tu m. in biura Zarządu Miejskiego, przez długie lata Urzędu Pracy. W okresie międzywojennym urząd podatkowy Wolnego Miasta Gdańska. Wcześniej - Szkoła Wojenna (Kriegsschule), do której uczęszczał krótko przed wybuchem I wojny światowej m. in. Erwin Rommel czy Lothar von Richthofen. Bez wątpienia to właśnie funkcja gmachu jako siedziby Szkoły Wojennej najmocniej zapisała się w pamięci i źródłach (szczególnie licznych pocztówkach czy zdjęciach z epoki).
ilustracja 1. Zdjęcie z 1884 r prezentujące fasadę nowych koszar pionierów w Gdańsku (za: Günther, Geschichte des Pionier-Bataillon Fürst Radziwill (Ostpreuß.) Nr. 1, Stuttgart 1910).
ilustracja 2. Gmach Szkoły Wojennej, 1906 r. (zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej).
Tymczasem, o czym warto przypomnieć, budynek ten powstał pierwotnie właśnie jako koszary. Dokładniej - jako koszary pionierów. Pioniere to nazwa pruskich jednostek inżynieryjnych. Niekiedy tłumaczy się ich jako saperów, ale jest to błąd - w skład Pioniere wchodziły pododdziały zarówno saperskie, jaki i minerskie oraz pontonierskie. Stąd dość często w polskojęzycznej literaturze przedmiotu mowa po prostu o pionierach.
To właśnie z ramach tych wojsk trzykrotnie w ciągu XIX stulecia utworzono nowe rodzaje jednostek. Wpierw w 1830 oddziały telegrafistów (w 1899 r. stały się podstawą wyodrębnienia zupełnie nowego rodzaju wojsk: łączności), w 1866 r. kolejowe (dokładniej: Eisenbahnpioniere) oraz w 1870 r. balonowe (Luftschiffertruppe).
Z Gdańskiem nierozerwalnie związana jest historia jednego z najstarszego oddziału pionierów - pruskie oddziały inżynieryjne nie tylko broniły twierdzy w 1807 r., ale też i brały udział w jego oblężeniu sześć lat później. Przez pierwsze dziesięć lat (1810-1820) batalion pionierów nr 1 (bo o nim mowa, choć jego nazwa kilkukrotnie się zmieniała - dla uproszczenia przyjmijmy, że to batalion) był przypisany do Grudziądza. Już jednak od 1814 r. w Gdańsku stacjonował jeden z jego pododdziałów. Od 1820 r. do 1870 r. dowództwo batalionu na stałe już wchodziło w skład gdańskiego garnizonu, podobnie jak jedna z jego kompanii, a od początku lat 80. - już trzech.
Warto zwrócić uwagę na datę wykonania zdjęcia, które posłużyło za ilustracje do niniejszego wpisu - najprawdopodobniej wykonane je z okazji święta pionierów, które było obchodzone w lutym, choć w tym wypadku z czterodniowym przesunięciem (?). 12 lutego obchodzono święto pionierów na pamiątkę wydania jednego z dwóch kluczowych dokumentów, które zostały wydane w latach 1809-1810, a które doprowadziły do utworzenia wojsk inżynieryjnych w ramach generalnej reorganizacji armii pruskiej). a marginesie, w skład komisji, która doprowadziła do przedstawienia królowi Prus konkretnych propozycji reformy w dziedzinie wojsk inżynieryjnych wchodził m. in. Generalleutnant Samuel Pullet, oficer-inżynier, który w 1807 r. brał czynny udział w obronie, a w 1813 r... w obleganiu twierdzy gdańskiej. Trwale zapisał się w historii pruskich wojsk inżynieryjnych, stąd jego imieniem nazwano chociażby rawelin dzieła rogowego Góry Gradowej. Rozebrany został w trakcie generalnej przebudowy umocnień w latach 60. i 70. XIX w. - w uproszczeniu w jego miejscu dziś znajduje się kaponiera środkowa i bateria moździerzy.
Z Gdańskiem nierozerwalnie związana jest historia jednego z najstarszego oddziału pionierów - pruskie oddziały inżynieryjne nie tylko broniły twierdzy w 1807 r., ale też i brały udział w jego oblężeniu sześć lat później. Przez pierwsze dziesięć lat (1810-1820) batalion pionierów nr 1 (bo o nim mowa, choć jego nazwa kilkukrotnie się zmieniała - dla uproszczenia przyjmijmy, że to batalion) był przypisany do Grudziądza. Już jednak od 1814 r. w Gdańsku stacjonował jeden z jego pododdziałów. Od 1820 r. do 1870 r. dowództwo batalionu na stałe już wchodziło w skład gdańskiego garnizonu, podobnie jak jedna z jego kompanii, a od początku lat 80. - już trzech.
Warto zwrócić uwagę na datę wykonania zdjęcia, które posłużyło za ilustracje do niniejszego wpisu - najprawdopodobniej wykonane je z okazji święta pionierów, które było obchodzone w lutym, choć w tym wypadku z czterodniowym przesunięciem (?). 12 lutego obchodzono święto pionierów na pamiątkę wydania jednego z dwóch kluczowych dokumentów, które zostały wydane w latach 1809-1810, a które doprowadziły do utworzenia wojsk inżynieryjnych w ramach generalnej reorganizacji armii pruskiej). a marginesie, w skład komisji, która doprowadziła do przedstawienia królowi Prus konkretnych propozycji reformy w dziedzinie wojsk inżynieryjnych wchodził m. in. Generalleutnant Samuel Pullet, oficer-inżynier, który w 1807 r. brał czynny udział w obronie, a w 1813 r... w obleganiu twierdzy gdańskiej. Trwale zapisał się w historii pruskich wojsk inżynieryjnych, stąd jego imieniem nazwano chociażby rawelin dzieła rogowego Góry Gradowej. Rozebrany został w trakcie generalnej przebudowy umocnień w latach 60. i 70. XIX w. - w uproszczeniu w jego miejscu dziś znajduje się kaponiera środkowa i bateria moździerzy.
ilustracja 3. Fragment planu Gdańska z 1889 r. (zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej). Widać na nim doskonale jeszcze fosę mokrą wewnętrznego, zachodniego ciągu umocnień miejskich czy ogród na Błędniku (Irrgarten).
Powróćmy jednak do omawianych koszar. Zostały wybudowane w latach 1880-1882 według projektu wojskowego architekta von Rühle von Liliensterna (jego imienia nadal nie udało mi się ustalić, choć pochodził z dość znanego rodu, który w XVIII-XIX w. wydał co najmniej kilku oficerów...). Tego samego, który po wybudowaniu koszar pionierów zaprojektował koszary w Nowym Porcie (w istocie pierwszych na przedmieściach Gdańska!).
Nie bez przyczyny nowy obiekt dla łącznie trzech kompanii pionierów stanęły u podnóża Góry Gradowej. Gdańscy pionierzy w tym czasie obsadzali jej umocnienia, na jej przedpolu (w rejonie dzisiejszych ulic Kolonia Ochota i Jordana) znajdował się nawet niewielki poligon pionierów (Pionier-Übungsplatz).
Gmach służył pionierom zaledwie kilka lat. W 1890 r. jednostka opuściła na stałe już mury gdańskiego garnizonu (została przeniesiona do Królewca), w ramach szerokiej reorganizacji związanej z powołaniem do życia nowego XVII Korpusu Armijnego. Jej miejsce na krótki okres zajął nowy 17 Batalion Taborów oraz Intendentura nowego Korpusu. Te funkcje utrzymano do 1893 r., tj. momentu, kiedy dla jednostki taborów ukończono nowy kompleks w Strzyży Górnej (część obecnego osiedla Garnizon - upraszczając - wzdłuż ul. K. Szymanowskiego oraz bazy zlokalizowanej po drugiej stronie obecnej al. Grunwaldzkiej).
Dopiero więc w 1893 r. przystąpiono do prac remontowo-adaptacyjnych, w ramach których powstał kompleks wspomnianej wyżej Szkoły Wojennej (do 1894 r.). W Kriegsschule pierwszy kurs kształcenia kandydatów na oficerów też rozpoczął się w 1893 r. Szczegóły na temat Szkoły Wojennej mogą Państwo przeczytać m. in. w haśle mojego autorstwa na ten temat w Gedanopedii.
ilustracja 5 (poniżej, na końcu artykułu). Fragment planu z przewodnika po Gdańsku wydanego w 1894 r. (zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej). Widać już zaznaczoną Szkołę Wojenną (Kriegsschule). Uwagę zwraca "zniknięcie" fragmentu umocnień wewnętrznego, zachodniego ciągu umocnień. Nie uwzględnienie ich na planie było związane najpewniej z rozpoczętymi już pracami defortyfikacyjnymi - wkrótce w miejsce rozebranych bastionów i zasypanej fosy powstał nowy ciąg komunikacyjny.
Jeśli dysponują Państwo informacjami, na podstawie którego można byłoby uzupełnić dzieje gdańskich koszar pionierów lub pruskich Pioniere w naszym regionie – proszę o kontakt.
Propozycja cytowania: J. Daniluk, Koszary pionierów - www.jandaniluk.pl (data dostępu: dd.mm.rrrr).