2 września br. (w czwartek) w siedzibie Delegatury IPN w Bydgoszczy odbędzie się promocja książki "W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939-1940". Książka powstała pod redakcją trójki historyków, doktorów: Izabeli Mazanowskiej i Tomasza Cerana (Delegaura IPN w Bydgoszczy) oraz Marcina Przegiętki (Centrala IPN w Warszawie).

To kolejna inicjatywa bydgoskiego IPN mająca na celu uzupełnienie stanu wiedzy lub też popularyzację wiedzy o działalności zbrodniczej formacji Volksdeutscher Selbstschutz. Warto tu przypomnieć o konferencji naukowej poświęconej temu tematowi z 2014 r. i będącej jej pokłosiem publikacji naukowej z 2016 r. (Zapomniani kaci Hitlera...), czy o wystawie historycznej.

Na początek warto może zacytować fragment oficjalnego opisu publikacji:

Do tej pory ani polska, ani niemiecka historiografia nie wyeksponowały i nie przeanalizowały w pełni znaczenia Selbstschutzu w pierwszych miesiącach okupacji w Polsce. Dominuje refleksja nad aspektami militarnymi polskiej wojny obronnej oraz zbrodniami armii niemieckiej i funkcjonujących przy niej grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Niniejszy tom jest pierwszą polską monografią Selbstschutzu (1939–1940), a także pierwszym opracowaniem tego tematu w ujęciu komparatystycznym, pokazującym odmienności i podobieństwa w działaniu oraz rolę tej organizacji w różnych regionach Polski.

Trudno się z powyższym nie zgodzić. Tak się składa, że miałem możliwość wcześniejszego zapoznania się z publikacją, a to z tej racji, że jestem jednym z dwóch jej recenzentów naukowych.

Do rąk Czytelnika trafia opracowanie kompleksowe, o wiele pełniejsze, szerzej zakrojone. To dokładnie ten rodzaj publikacji, jakich nadal za mało ukazuje się na polskim rynku wydawniczym. W tym wypadku wykorzystano jeden z podstawowych atutów, jakie niesie ze sobą rozbudowana struktura pionu naukowego IPN - możliwość koordynacji badań i ukierunkowania ich w ten sposób, by zespół badaczy regionalnych mógł wspólnie doprowadzić do opracowania pracy o charakterze monograficznym (lub przynajmniej do niego aspirującej). To nadal - w moim odczuciu - za rzadko wykorzystywany sposób wydawania prac przez IPN...

"W cieniu Einsatzgruppen..." jest dość obszernym opracowaniem, na które składa się łącznie sześć tekstów:

1) Selbtschutz na Pomorzu Gdańskim i Kujawach (Selbtschutz Westpreussen) - autorzy: Izabela Mazanowska, Tomasz Ceran
2) Selbstschutz w Wielkopolsce (Selbtschutz Posen) - autor: Wojciech Wichert
3) Selbtschutz na ziemi łódzkiej (zarys zagadnienia) - autor: Janusz Wróbel
4) Selbtschutz na Górnym Śląsku (Selbtschutz Oberschlesien) - autor: Grzegorz Bębnik
5) Selbstchutz w rejencji ciechanowskiej (Selbtschutz Südostpreussen) oraz w powiatach działdowskim i suwalskim - autor: Marcin Przegiętka
6) Selbstchutz w Generalnym Gubernatorstwie - autor: Marcin Przegiętka

Wszystkie teksty przedstawiają wysoki poziom naukowy, oparte te są na szerokiej bazie źródłowej. Obfito skorzystano nie tylko (rzecz jasna) z archiwaliów polskich, ale także zagranicznych. Wśród wielu źródeł nie zabrakło (dość często pomijanej) prasy z epoki, która - mimo oczywistych obciążeń (mowa bowiem o oficjalnej, niemieckiej prasie z okresu okupacji) - zawiera nierzadko cenne wskazówki i informacje. Osobiście chciałbym zwrócić przede wszystkim uwagę na dwa ostatnie artykuły Marcina Przegiętki, bo pod wieloma względami są one pionierskie.

Czytelnik znajdzie ponadto podsumowanie (także w jęz. niemieckim i angielskim), wykaz skrótów, indeks nazwisk i noty o autorach, a także dość obszerny (prezentujący 41 różnego rodzaju ilustracji) aneks graficzny. Pozycja liczy 472 strony (448 bez aneksu zdjęciowego). Publikacja powstała w ramach Centralnego Projektu Badawczego IPN "II wojna światowa i okupacja ziem polskich 1939-1944/45". Jest to jednocześnie 163 tom w serii wydawniczej IPN "Monografie". 

We wspomnianym na początku wpisu spotkaniu promocyjnym książki, które przybierze formę dyskusji, weźmie udział łącznie dziewięć osób: sześciu autorów (w tym trzej pełniący funkcję redaktorów całości), dwóch recenzentów oraz moderator. Poza recenzentami (prof. Piotr Madajczyk z ISP PAN oraz moją skromną osobą) wszyscy uczestnicy są pracownikami IPN. 

Nie mam wątpliwości, że "W cieniu Einsatzgruppen..." powinno wejść do kanonu lektur poświęconych II wojnie światowej na ziemiach polskich. To praca o fundamentalnym znaczeniu, bez której zrozumienie pierwszych miesięcy wojny, w tym przede wszystkim skali, metod i konsekwencji zbrodni popełnianych na ludności polskiej i żydowskiej, nie sposób będzie w pełni przedstawić. Choć to nie jest ani łatwy temat, ani tym samym przyjemna lektura, to polecam Państwa uwadze. Warto.


Poniżej: okładka omawianej publikacji.