Za pretekst by raz jeszcze przypomnieć o tym kościele, posłużyło mi odnalezienie w jednym z numerów czasopisma "Unser Danzig" reprodukcji zdjęcia, które prezentuje świątynię w kształcie, w jakiej istniała w ostatnim okresie swego istnienia, tj. w latach 1823-1945. Do tej pory, jeśli w ogóle, znane były w istocie jedynie ujęcia bryły kościoła z oddali (np. na fragmentach zdjęć lotniczych) czy od strony Wisły, a więc "od tyłu". Tutaj mamy szansę zobaczyć, jak kościół prezentował się niemal w całej okazałości. Dla porządku warto dodać, że po samym kościele dziś prawie nie ma śladu, przetrwała natomiast jego plebania, gdzie obecnie jeszcze mieści się komisariat policji wodnej.

Dlaczego wspominam o nim w serii artykułów poświęconych gdańskiej wojskowości? Z racji na swoje położenie świątynia pełniła funkcję pomocniczego kościoła garnizonowego. Należy bowiem podkreślić, że przez lwią część XIX stulecia obok twierdzy Gdańsk wymieniano osobno równolegle także... twierdzę Wisłoujście, która posiadała osobnego komendanta. Załoga tego garnizonu pełniła służbę zresztą nie tylko w samej twierdzy, ale także w Nowym Porcie i na półwyspie Westerplatte, później zaś w dziełach fortyfikacyjnych wzniesionych w Brzeźnie, na terenie Stogów czy w rejonie Płoni Wielkiej. Byli to początkowo przede wszystkim żołnierze z wojsk inżynieryjnych oraz z pododdziałów artylerii ciężkiej, w drugiej połowie XIX w. doszli do nich także piechurzy (zazwyczaj fizylierzy). Nie udało się (póki co) dokładnie ustalić, kiedy ostatecznie zlikwidowano osobne stanowisko komendanta Wisłoujścia i Nowego Portu (pod taką nazwą występował najczęściej).

Kościół św Olafa pełnił więc funkcję pomocniczej świątyni garnizonowej dla żołnierzy stojących na straży portu gdańskiego i ujścia Wisły. Warto przy okazji wskazać, że niemal przez całą pierwszą połowę XIX w. garnizon gdański nie posiadał odrębnego kościoła garnizonowego. W latach 1814-1821 nabożeństwa dla wojskowych odbywały się naprzemiennie w różnych świątyniach. W 1820 r. wojsko partycypowało w wykonaniu niezbędnych prac naprawczych w kościele św. Piotra, czyli Petrikirche (dziś: pw. św. Piotra i Pawła) na Starym Przedmieściu, który ucierpiał w wyniku zajęcia go przez wojska francuskie w 1808 r. Od maja 1821 r., kiedy odbyło się pierwsze nabożeństwo dla żołnierzy w murach tej świątyni, służył on zarówno cywilom, jak i wojskowym, nieprzerwanie przez następne 25 lat. W 1844 r. udało się pozyskać na cele armii kościół św. Elżbiety (Elisabethkirche; dziś kościół pw. św. Elżbiety). Po dokonaniu remontów i prac adaptacyjnych całego kompleksu kościelnego (w ich ramach m. in. w dawnej plebanii urządzono areszt wojskowy) pierwsze nabożeństwo dla wojskowych odbyło się 24 października 1847 r. Od tego czasu aż do końca garnizonu pruskiego, świątynia ta miała status kościoła garnizonowego.

Powracając do Wisłoujścia - nieopodal twierdzy znajdował się także niewielki cmentarz. Był on kilkakrotnie niszczony (m. in. przez powódź w 1829 r.). Ostatecznie zniknął z krajobrazu w 1961 r. (nieczynny był już od 1945 r.). Chowano tam nie tylko mieszkańców osady Wisłoujście, ale też żołnierzy z twierdzy oraz... jeńców wojennych, chociażby sowieckich zmarłych w niewoli niemieckiej w latach 1941-1945.





















































































Czy wiesz, że…

… księgi kościelne parafii wojskowych z Gdańska (od końca XVIII w. do lat II wojny światowej) niedostępne w Polsce ani w Niemczech, są obecnie przechowywane w postaci mikrofilmów... w Salt Lake City w stanie Utah (USA)? Działa tam największa na świecie baza danych genealogicznych prowadzona przez Mormonów. W potężnym, pilnie strzeżonym schronie we wnętrzach granitowej góry przechowują oni sfotografowane i zmikrofilmowane księgi parafialne także z wielu tych rejonów, gdzie świątynie (różnych wyznań) zniknęły lub zostały poważnie uszkodzone w wyniku wojen czy antykościelnych działań władzy, a wraz z nimi nierzadko i niezwykle cenne archiwalia (księgi urodzin, zgonów, chrztów itp). Autor niniejszego artykułu poczynił już pierwsze kroki, dzięki którym ma szansę uzyskać dostęp do mikrofilmów z zapiskami dotyczącymi gdańskich parafii wojskowych...


Jeśli dysponują Państwo informacjami, które będą w stanie uzupełnić stan wiedzy o dziejach kościoła św. Olafa w Wisłoujściu oraz cmentarzu w tej osadzie, w pierwszej kolejności o pochówkach żołnierzy lub jeńców - proszę o kontakt.

Propozycja cytowania: J. Daniluk, Kościół w Twierdzy Wisłoujście (nowe zdjęcie) - www.jandaniluk.pl (data dostępu: dd.mm.rrrr).